บทความเกี่ยวกับพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พิจารณาจัดทำโดยคณะกรรมการเฉพาะกิจจัดทำคำอธิบายราชาศัพท์เพื่อเผยแพร่ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา ตอนที่ ๑

อภิเษก

          คำว่า อภิเษก มาจากคำภาษาสันสกฤต แปลว่าการรดอันยิ่ง ใช้หมายถึงแต่งตั้งโดยการทำพิธีรดน้ำ
มีปรากฏในจารึกสมัยสุโขทัย ดังมีปรากฏในจารึกวัดศรีชุมมีข้อความว่า “...พ่อขุนผาเมืองจึงอภิเษกพ่อขุน
บางกลาวหาว ให้เมืองสุโขทัย ให้ทั้งชื่อตนแก่พระสหายเรียกชื่อศรีอินทรบดินทราทิตย์ [สี-อิน-ทฺระ-บอ-ดิน-
ทฺรา-ทิด]” การอภิเษกมีได้หลายกรณี นอกจากการอภิเษกให้ขึ้นครองเมืองแล้ว ยังมีกรณีอื่น ๆ อีก เช่น
ในไตรภูมิพระร่วง มีเรื่องเล่าถึงเศรษฐีผู้หนึ่งชื่อโชติกเศรษฐี [โช-ติ-กะ-เสด-ถี] มีสมบัติมากมาย เป็นต้นว่า
มีปราสาท ๗ ชั้น ประดับด้วยแก้ว ๗ ประการ มีกำแพงแก้วล้อมบ้าน ๗ ชั้น มีต้นกัลปพฤกษ์เรียงกันเป็นแถวระหว่างกำแพงแก้วทุกชั้น และมีขุมทองที่มุมบ้านทั้ง ๔ มุม พระเจ้าพิมพิสารผู้เสวยราชย์ในเมืองราชคฤห์ [ราด-ชะ-คฺรึ] จึงทรงอภิเษก คือทรงแต่งตั้งให้เป็นมหาเศรษฐี ดังมีข้อความว่า “พระญานั้น ธ จึงให้เอาเศวตฉัตรมาอภิเษกมหาเศรษฐี”

          คำว่า อภิเษก ใช้ประกอบกับคำอื่นได้คำสมาสหลายคำ เช่น ราชาภิเษก มุรธาภิเษก ปราบดาภิเษก

ราชาภิเษก

          ราชาภิเษก มาจากคำว่า ราช [รา-ชะ] กับ อภิเษก หมายถึงพระราชพิธีในการสถาปนาขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์
          ตำราราชาภิเษกที่มีมาแต่โบราณกล่าวไว้ว่า ราชาภิเษก มีลักษณะ ๕ ประการ คือ ๑. มงคลอินทราภิเษก [มง-คน-อิน-ทฺรา-พิ-เสก]  ๒. มงคลโภคาภิเษก [มง-คน-โพ-คา-พิ-เสก]  ๓. มงคลปราบดาภิเษก  ๔. มงคลราชาภิเษก และ ๕. มงคลอุภิเษก [มง-คน-อุ-พิ-เสก]  เรียกว่า ปัญจราชาภิเษก [ปัน-จะ-รา-ชา-
พิ-เสก]
          ในประเทศไทยเรา คำที่ได้ยินเสมอ ๆ คือ ราชาภิเษกและปราบดาภิเษก เช่น ในพระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา มีข้อความเล่าถึงแผ่นดินพระเจ้าท้ายสระ ตอนหนึ่งว่า “มีพระราชโองการตรัสสั่ง
พระมหาราชครูพระครูบุริโสดมพรหมพฤฒาจารย์ [บุ-ริ-โส-ดม-พฺรม-พฺรึด-ทา-จาน] ให้จัดแจงการพระราชพิธีราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเฑียร” และเล่าถึงแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ ตอนหนึ่งว่า “ถึงวันศุภวารดิถีพิชัยมงคลมหามหุติฤกษ์ [สุบ-พะ-วา-ระ-ดิ-ถี-พิ-ไช-มะ-หา-มะ-หุ-ติ-เริก] จึงกระทำการพิธีปราบดาภิเษก”

มุรธาภิเษก

          มุรธาภิเษก ประกอบด้วยคำว่า มุรธ [มู-ระ-ทะ] ซึ่งหมายถึงหัวหรือยอด กับคำว่า อภิเษก มุรธาภิเษก
จึงใช้หมายถึงการรดน้ำอันศักดิ์สิทธิ์เหนือศีรษะ และหมายถึงน้ำพระพุทธมนต์และเทพมนตร์ [เทบ-พะ-มน] สำหรับถวายพระมหากษัตริย์เพื่อสรงในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกหรือพระราชพิธีอื่น ๆ
          ตามหนังสือประเพณีวังและเจ้า ของ หม่อมราชวงศ์เทวาธิราช ป. มาลากุล [เท-วา-ทิ-ราด  ปอ  มา-ลา-กุน] เมื่อจะทำน้ำพระมุรธาภิเษก เจ้าพนักงานตั้งพระพุทธรูปเป็นประธานพร้อมด้วยโต๊ะหมู่เป็นแท่นที่บูชา
และตั้งภาชนะสำหรับใส่น้ำพระมุรธาภิเษกมีพานแว่นฟ้ารองรับ ภาชนะดังกล่าวเรียกว่าพระครอบมุรธาภิเษก ทำด้วยทองสัมฤทธิ์ ด้านนอกหุ้มทองลงยา พระครูปริตรไทย [พฺระ-คฺรู-ปะ-ริด-ไท] ๔ รูป และพระครูปริตรมอญ [พฺระ-คฺรู-ปะ-ริด-มอน] ๔ รูป เป็นผู้สวดพระปริตร [พฺระ-ปะ-ริด]

อินทราภิเษก[อิน-ทฺรา-พิ-เสก]

          อินทราภิเษก [อิน-ทฺรา-พิ-เสก] แปลว่า แต่งตั้งผู้เป็นใหญ่โดยทำพิธีรดน้ำ ตามพจนานุกรม
ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ อินทราภิเษกมีลักษณะพิเศษ ๓ ประการ คือ ๑. พระอินทร์นำเอา
เครื่องราชกกุธภัณฑ์ [เคฺรื่อง-ราด-ชะ-กะ-กุด-ทะ-พัน] มาถวาย เมื่อจะได้ราชสมบัติ  ๒. เสี่ยงราชรถมาจด
ฝ่าพระบาท และ ๓. เหาะเอาฉัตรทิพย์มากางกั้น  นอกจากนั้น การที่พระเจ้าแผ่นดินทำพิธีราชาภิเษกอีกครั้งหนึ่งเมื่อปราบพระเจ้าแผ่นดินอื่นให้อยู่ในอำนาจได้มาก ก็เรียกว่า อินทราภิเษก คือ ทำพิธีแสดงว่าพระองค์
เป็นใหญ่เหนือพระเจ้าแผ่นดินทั้งหลาย  ในกฎมณเฑียรบาล กล่าวถึงพระราชพิธีอินทราภิเษกว่า มีการตั้ง
เขาพระสุเมรุชักนาคดึกดำบรรพ์ [เขา-พฺระ-สุ-เมน-ชัก-นาก-ดึก-ดำ-บัน] สมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ [สม-เด็ด-พฺระ-มะ-หา-จัก-กฺระ-พัด] เคยมีพระราชพิธีอินทราภิเษก สมัยรัตนโกสินทร์ไม่เคยมีพระราชพิธีอินทราภิเษก มีแต่ฉากเขียนลายรดน้ำภาพพระราชพิธีอินทราภิเษก ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้สร้างขึ้น อยู่ในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑ์วัดพระศรีรัตนศาสดาราม

พระราชพิธีบรมราชาภิเษก

พระราชพิธีบรมราชาภิเษก เป็นพระราชพิธีสำคัญที่แสดงถึงความเป็นพระมหากษัตริย์โดยสมบูรณ์
ในพระราชพงศาวดารไม่ได้กล่าวว่ามีลักษณะอย่างไร ในสมัยรัตนโกสินทร์เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า
จุฬาโลกมหาราชเสด็จขึ้นครองราชสมบัติ ใน พ.ศ. ๒๓๒๕ โปรดให้ตั้งการพระราชพิธีอย่างสังเขปเรียกว่า
“พระราชพิธีปราบดาภิเษก” ต่อมาโปรดให้ข้าราชการที่รับราชการมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาสอบสวนแบบแผน
การพระราชพิธีครั้งกรุงศรีอยุธยาได้สมบูรณ์แล้ว จึงโปรดให้ตั้งการพระราชพิธีอีกครั้งหนึ่งใน พ.ศ. ๒๓๒๘ เรียกว่า “พระราชพิธีราชาภิเษก” ความสำคัญของพระราชพิธีอยู่ที่ทรงรับน้ำอภิเษกที่พระที่นั่งอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน์ [อัด-ถะ-ทิด-อุ-ทุม-พอน-ราด-ชะ-อาด] เพื่อแสดงความเป็นใหญ่ในทิศทั้ง ๘ และได้ยึดถือพระราชพิธีครั้งนั้นเป็นแบบแผนต่อมาถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้เรียกพระราชพิธีราชาภิเษก
นี้ว่า “พระราชพิธีบรมราชาภิเษก”

ความสำคัญของพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

          หนังสือจดหมายเหตุพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้า
เจ้าอยู่หัว [พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-รา-มา-ทิบ-บอ-ดี-สี-สิน-มะ-หา-วะ-ชิ-รา-วุด พฺระ-มง-กุด-เกฺล้า-เจ้า-หฺยู่-หัว]กล่าวถึงความสำคัญของพระราชพิธีบรมราชาภิเษกไว้ว่า

          “...ถือเปนตำรามาแต่โบราณว่า พระมหากระษัตริย์ซึ่งเสด็จผ่านพิภพ ต้องทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกก่อน จึงจะเปนพระราชาธิบดีโดยสมบูรณ์  ถ้ายังมิได้ทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกอยู่ตราบใด ถึงจะทรงรับ
รัชทายาท เมื่อเสด็จเข้าไปประทับอยู่ในพระราชวังหลวง ก็เสด็จอยู่เพียงณที่พักแห่งหนึ่ง  พระนามที่ขานก็คงใช้
พระนามเดิม เปนแต่เพิ่มคำว่า “ซึ่งทรงสำเร็จราชการแผ่นดิน” เข้าข้างท้ายพระนาม  แลคำรับสั่งก็ยังไม่ใช้
พระราชโองการ จนกว่าจะได้สรงมุรธาภิเษก ทรงรับพระสุพรรณบัฏจารึกพระบรมราชนามาภิธัย กับทั้ง
เครื่องราชกกุธภัณฑ์ [เคฺรื่อง-ราด-ชะ-กะ-กุด-ทะ-พัน] จากพระมหาราชครูพราหมณ์ผู้ทำพิธีราชาภิเษกแล้ว
จึงเสด็จขึ้นเฉลิมพระราชมณเฑียร ครอบครองสิริราชสมบัติสมบูรณ์ด้วยพระเกียรติยศแห่งพระราชา
มหากระษัตริย์แต่นั้นไป...”

น้ำสรงพระมุรธาภิเษก

          น้ำสรงพระมุรธาภิเษกในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก [บอ-รม-มะ-รา-ชา-พิ-เสก] เป็นน้ำศักดิ์สิทธิ์ที่ได้จากแหล่งน้ำสำคัญ  ในสมัยอยุธยาใช้น้ำจากสระสำคัญ ๔ สระในแขวงเมืองสุพรรณบุรี  สมัยรัตนโกสินทร์ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ ถึงรัชกาลที่ ๔ เพิ่มน้ำจากแม่น้ำสำคัญของประเทศอีก ๕ สาย เรียกว่า “เบญจสุทธคงคา” [เบ็น-จะ-สุด-ทะ-คง-คา] ครั้นถึงรัชกาลที่ ๕ ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก [บอ-รม-มะ-รา-ชา-พิ-เสก] 
ครั้งที่ ๒ เพิ่มน้ำจากแม่น้ำ ๕ สายในประเทศอินเดีย ซึ่งเรียกว่า “ปัญจมหานที” ต่อมาในรัชกาลที่ ๖ เมื่อมี
พระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช [บอ-รม-มะ-รา-ชา-พิ-เสก-สม-โพด] พ.ศ. ๒๔๕๔ เพิ่มน้ำที่ตักจากแม่น้ำ
และแหล่งน้ำอื่น ๆ ที่ตามมณฑลต่าง ๆ ถือว่าเป็นแหล่งสำคัญและเป็นสิริมงคล โดยทำพิธีเสกน้ำพระพุทธมนต์
ณ พระมหาเจดียสถาน [พฺระ-มะ-หา-เจ-ดี-ยะ-สะ-ถาน] สำคัญ ๗ แห่ง และวัดสำคัญในมณฑลต่าง ๆ
๑๐ มณฑล ในรัชกาลที่ ๗ ทำพิธีเสกน้ำเพิ่มจากที่ทำในรัชกาลที่ ๖ อีกแห่งหนึ่ง คือที่พระธาตุช่อแฮ จังหวัดแพร่ ล่วงมาถึงรัชกาลที่ ๙ ทำพิธีเสกน้ำ ๑๘ แห่งเท่าสมัยรัชกาลที่ ๗ แต่เปลี่ยนสถานที่จากเดิม ๒ แห่ง คือเปลี่ยนจากวัดมหาธาตุเมืองเพชรบูรณ์และพระธาตุช่อแฮ จังหวัดแพร่ เป็นบึงพลาญชัย [บึง-พะ-ลาน-ไช] จังหวัดร้อยเอ็ด และพระธาตุแช่แห้ง จังหวัดน่าน

ปัญจมหานที

         ปัญจมหานที แปลว่า แม่น้ำอันยิ่งใหญ่ ๕ สาย ได้แก่ แม่น้ำ ๕ สายในชมพูทวีป คือ แม่น้ำคงคา ยมนา [ยม-มะ-นา] มหี [มะ-ฮี] อจิรวดี [อะ-จิ-ระ-วะ-ดี] และสรภู [สอ-ระ-พู] เชื่อกันว่าแม่น้ำทั้งห้านี้ไหลมาจาก
เขาไกรลาสซึ่งเป็นที่สถิตของพระอิศวร น้ำจากแม่น้ำดังกล่าวจึงศักดิ์สิทธิ์ ใช้ในพิธีกรรมต่าง ๆ  ในสมัยอยุธยาและธนบุรีไม่ปรากฏหลักฐานว่าใช้น้ำจากปัญจมหานทีในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก  ในสมัยรัตนโกสินทร์ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ ถึง รัชกาลที่ ๔ ใช้น้ำจากแหล่งน้ำสำคัญของประเทศไทยเท่านั้นในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก
น้ำสรงมุรธาภิเษกในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๑
ก็มิได้ใช้น้ำจากปัญจมหานที  อย่างไรก็ดี เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินเยือนประเทศอินเดียใน พ.ศ. ๒๔๑๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้นำน้ำจากปัญจมหานทีมาด้วย ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๖ จึงมีน้ำปัญจมหานทีเจือในน้ำสรงมุรธาภิเษกด้วย

เบญจสุทธคงคา [เบ็น-จะ-สุด-ทะ-คง-คา]

          เบญจสุทธคงคา [เบ็น-จะ-สุด-ทะ-คง-คา] หมายถึง แม่น้ำที่บริสุทธิ์ ๕ สาย อนุโลมว่าเป็นแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์เช่นเดียวกับปัญจมหานทีในประเทศอินเดีย แม่น้ำ ๕ สายดังกล่าวได้แก่ ๑. แม่น้ำบางปะกง ตักน้ำ
ที่บึงพระอาจารย์ แขวงเมืองนครนายก  ๒. แม่น้ำป่าสัก ตักน้ำที่ตำบลท่าราบ แขวงเมืองสระบุรี  ๓. แม่น้ำเจ้าพระยา ตักน้ำที่ตำบลบางแก้ว แขวงเมืองอ่างทอง  ๔. แม่น้ำราชบุรี ตักน้ำที่ตำบลดาวดึงส์ แขวงเมืองสมุทรสงคราม และ ๕. แม่น้ำเพชรบุรี ตักน้ำที่ตำบลท่าไชย แขวงเมืองเพชรบุรี  น้ำจากเบญจสุทธคงคาเริ่มใช้ครั้งแรกในพระราชพิธีราชาภิเษกพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โดยเจือกับน้ำจากสระเกษ สระแก้ว สระคงคา สระยมนา [ยม-มะ-นา] ในแขวงเมืองสุพรรณบุรี
          ต่อมาตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จ
พระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร [พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปอ-ระ-มิน-ทฺระ-มะ-หา-พู-มิ-พน-อะ-ดุน-ยะ-เดด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พิด] ได้นำน้ำจากแหล่งน้ำสำคัญอื่น ๆ เจือน้ำจากเบญจสุทธคงคาด้วย

น้ำที่ควรใช้เป็นน้ำพระมุรธาภิเษก

          พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์ไว้ในแถลงเรื่องขอมดำดินว่า “ตามคัมภีร์
พิธีไสยศาสตร์...น้ำที่ควรใช้เป็นน้ำมุรธาภิเษกนั้น ต้องนำมาจากห้วงน้ำล้วนแต่ที่สำคัญและศักดิ์สิทธิ์ น้ำในที่มี
สวัสดิมงคล [สะ-หฺวัด-ดิ-มง-คน] แห่งใด ๆ ในแว่นแคว้นพระราชอาณาจักรของพระเจ้าแผ่นดินพระองค์นั้น
ก็ต้องนำมาถวายเป็นน้ำสรงมุรธาภิเษกด้วย เพราะฉะนั้นจึงมีพระราชกำหนดบังคับไว้ให้หัวเมืองซึ่งเป็น
ข้าขัณฑสีมา [ขัน-ทะ-สี-มา] ส่งน้ำอันมีสวัสดิมงคล [สะ-หฺวัด-ดิ-มง-คน] มาถวายสำหรับสรงมุรธาภิเษกเป็นสำคัญ ในความยินยอมเป็นข้าขอบขัณฑสีมาด้วย”  ในเมื่อน้ำที่ใช้เป็นน้ำพระมุรธาภิเษกควรเป็นน้ำอันมี
สวัสดิมงคล [สะ-หฺวัด-ดิ-มง-คน] จากแหล่งต่าง ๆ ในพระราชอาณาจักร ตั้งแต่พระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช พ.ศ. ๒๔๕๔เป็นต้นมา น้ำพระมุรธาภิเษกจึงมิได้ใช้เพียงน้ำเบญจสุทธคงคา [เบน-จะ-สุด-ทะ-คง-คา] น้ำในสระทั้ง ๔ ที่เมืองสุพรรณบุรี และน้ำปัญจมหานทีในชมพูทวีป แต่ได้ใช้น้ำอันมีสวัสดิมงคล [สะ-หฺวัด-ดิ-มง-คน] จากทั่วพระราชอาณาจักรด้วย

การจารึกพระสุพรรณบัฏ จารึกดวงพระบรมราชสมภพ
และแกะพระราชลัญจกรประจำรัชกาล

         การจารึกพระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพและแกะพระราชลัญจกรประจำรัชกาล ต้องกระทำ
ตามฤกษ์  ในตอนเย็นหรือค่ำก่อนถึงวันพระฤกษ์พระสงฆ์จะเจริญพระพุทธมนต์ และโหรหลวงสวดบูชาเทวดา
ในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม รุ่งขึ้นตอนเช้าเมื่อพระสงฆ์รับพระราชทานฉันแล้ว พระราชวงศ์
ที่ทรงเป็นประธานทรงจุดเทียนเครื่องนมัสการทรงศีล ผู้ที่จะจารึกและแกะพระราชลัญจกรนุ่งขาวสวมเสื้อขาวและมีผ้าขาวเฉวียงบ่า รับศีล เวลาใกล้พระฤกษ์ประธานทรงจุดเทียนเงินเทียนทอง ผู้ที่จะจารึกและช่างนมัสการพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร บ่ายหน้าไปกราบถวายบังคมสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว แล้วคล้องสายสิญจน์ หันหน้าสู่มงคลทิศ [มง-คน-ทิด]ครั้นได้พระฤกษ์โหรหลวงลั่นฆ้องชัยให้สัญญาณ ลงมือจารึกและแกะ
พระราชลัญจกร พระสงฆ์สวดชัยมงคลคาถา [ไช-ยะ-มง-คน-คา-ถา] พราหมณ์เป่าสังข์ เจ้าพนักงานประโคมแตรสังข์และพิณพาทย์ขณะจารึกและแกะพระราชลัญจกร เมื่อเสร็จแล้วพราหมณ์หลั่งน้ำสังข์และเจิมทั้งแผ่นพระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพและพระราชลัญจกร